دیدار معنوی مثنوی ــ "نورَهان" ِ استاد محمد علی موحّد

دیدار معنوی مثنوی

"نورَهان"* ِ استاد محمد علی موحّد

جدیدترین تصحیح مثنوی به کوشش استاد موحّد جای خود را در میان کارهای پژوهشگران

سختکوش آثار مولانا باز کرده است . وی در مقدمه ای مبسوط ، بالغ بر صدو شصت برگ،

راه و روش تلاش خویش را شرح داده است ،که برای اطلاع خوانندگان ،گوشه هایی از آن

را آورده، خود بر نکاتی ظریف تاملی به اجمال می کنم : 

"مدار کار ما بر یازده نسخه است ؛ هشت نسخۀ مکتوب در فاصلۀ پانزده سال اول پس از

وفات مولانا ، [در 672 ه.ق] که دو نسخۀ آن مشتمل بر هر شش دفتر است :  یکی مورخ ِ

677 و دیگری مورّخ ِ 687، و شش نسخۀ تک دفتری .." (1) افزون بر آن از سه نسخۀ دیگر

هم نام می برد که در مجموع یازده نسخه می شوند و در باره اصالت آنها می نویسد :

" هشت تا از این یازده نسخه به نظر ما نسحه هایی هستند که هیچ احتمال تحریف و 

دستکاری از سوی کاتب در آنها راه ندارد . به طور وضوح دیده می شود که اختلاف روایات

این نسخه ها حاصل تجدید نظرهایی ست که از سوی خود شاعر ،یا به پیشنهاد دیگران و 

اجازه وتصویب او در بازخوانی های مکرّرِ مثنوی صورت گرفته است . ازآن نسخه ها می توان 

بعضی رابر بعضی دیگر ترجیح داد، ولی نمی توان ضبط هیچیک از آنها را قرائت منحصر تلقّی 

کرد... "(2) 

 موحّد دلیل اصلی تصحیح مجدد مثنوی معنوی را سخنرانی چهل سال پیش استاد مینوی

دردانشگاه تهران می داند که در پایان تاکید کرده بود: "یک بار هم بیاییم آن مثنویی را چاپ

 کنیم که مولانا گفته است " (3) ومی گوید : "این آرزوی دل مینوی بود، آرزوی دل پورجوادی

و پژوهشگران دیگر امثال او نیز بود...اسفا که اجل مهلتش ندادو نتوانست از اوائل دفتر اول

جلوتر برود... مرحوم علیرضا حیدری پیشنهاد کرد که دنبالۀ کار او را بگیریم .... دست تقدیر 

در کار آمد و ...  به علل و اسبابی .... رشته از هم گسست و حاصل مدت های دراز رنج و

کوشش، که به دستخط ِ این بنده به صورت یادداشت ها در حواشی نسحه ای از نیکلسون

قید شده بود از دسترس بیرون افتاد." (4) حاصل آن که (مدتی تصحیح مثنوی تعطیل شد) !

خلاصه ای از"حکایت ویراستاری ها و تدوین مثنوی" 

استاد موحد در زمرۀ پژوهندگانی ست که باور دارند هم مولانا و هم برخی از یاران ادیب 

همدم وی، به کرّات الفاظ مثنوی را مورد بازبینی قرار می دادند . او روایت افلاکی

را در این باره یاد آوری می کند، که چگونه سروده های مولانا ثبت می شد:

"حضرت چلبی حسام الدّین بسرعت می نبشت و مجموع نبشته را به آواز ِ خوب ِ 

بلند باز بر حضرت مولانا می خواند، و چون مجلد اول به اتمام رسید، حضرت چلبی

به تلاوت ابیات و تصحیخ الفاظ و قیود مشغول گشته،مکرر می خواند" مناقب742

"... و چنین است که در حواشی دو نسخۀ بسیار معتبر مثنوی ،ــ که کتابت یکی

پنج سال ودومی پانزده سال پس ازرحلت مولانا [به سال 672 ه .ق] خاتمه یافته

و هر دو کاتب تصریح کرده اند که نسخۀ خود را از روی نسحۀ قرائت شده بر شیخ

نوشته اند،روایت های بدیل ِ بسیار از برخی ابیات را ملاحظه می کنیم"(5)

استاد موحد نسخه ای را که در سال 687 یعنی پانزده سال پس از رحلت مولانا به

خط "حسن بن حسین مولوی" نوشته شدهاست با رمز "قو" مشخص می کند. در

مجموع 602 صفحه دارد، که مانند نسخه مورخ 677 توسط پرفسور ریتر کشف و به

نیکلسون معرفی شد. استاد موحد از این نسخه برای تصحیح انتقادی خویش بهره

 برده است . اما اساس کار نیکلسون و موحد بر نسخه ای ست که شرحش خواهد

آمد:

نسخۀ مورّخ 677 قونیه

از بررسی دقیق این نسخه روشن می شود که : " ... هر شش دفتر مثنوی طیّ ِ

یک رشته نشست ها در حضور حسام الدین چلبی و سلطان ولد، بر مولانا خوانده

شد و با نظر خود او تصحیح و تهذیب و تنقیح گردیده است... کتابت نسخه به دست

محمدبن عبدالله قونوی ، و تزیین آن بدست هنرمندی دیگر بنام ِ مخلص بن هندی در

ماه رجب 677 به اتمام رسیده و سال دیگر بر مزار مولانا وقف گردیده است " (6)

اما مطلب به همیجا ختم نمی شود . مشکلی پیش آمده است که حتی دکتر موحّد

نیز نتوانسته پاسخ روشنی برایش بیابد. نسخۀ دستنویس ِ چلبی چه شد؟

وی سخن نیکلسون را نقل می کند که :

" دلیلی نیست که در گفتۀ کاتب این نسخه... شک کنیم. بنا به گفتۀ او این نسخه

از روی یک نسخۀ "اصلی" اصلاح شده و منقّح، که برای شاعر و دوست صمیمی و

جانشین او خوانده شده، استنساخ گردیده است. فقط در مورد اینکه ..."آن نسخۀ

اصلی"به سمع شاعر یعنی مولانا رسیده است ، می توان شک کرد . چون نسخۀ

اصلی شاعر را ، به فرض این که هنوز موجود باشد نیافته ایم،لذا نسخۀ قونیه را می

توان در نوع خود دارای ارزشی بی نظیر دانست ... " (7)

پیش از آوردن نظر استاد موحّد در باره نقل قول بالا ، لازم به تذکر است که منظور از

"آن نسخۀ اصلی" ــ که من آن را در گیومه "" نهاده ام ــ چه می تواند باشد؟ "آن"

اشاره می کند به همان نسخه ای که بنا بر سخن افلاکی ، حسام الدین از مثنوی

در دست داشته و بر مولانا فروخوانده بود. بنابر این در اصالت آن شکی نیست . چرا

نیکلسون در این نقل قول مشکوک است که آن نسخه در حضور مولانا خوانده شده

باشد یانه ؟ به نظر می رسد منظور نیکلسون همین نسخه قونیه باشد که در عین

امانتداری کاتب ، معلوم نیست در حضور شاعر قرائت شده باشد یانه .ولی البته در

حضور حسام الدین و سلطان ولد خوانده شد و تصویب گردید.دکتر موحد می نویسد

ترجمه پورجوادی و لاهوتی از سخن نیکلسون هر دو به همین صورت است و اشاره 

به مولانا و یک نفر دیگر دارد ولی با توجه به متن عربی که در مؤخره آن نسخه آمده 

است، می توان در یافت که نسخۀ قونیه در حضور دو تن، حسام الدین و سلطان ولد

خوانده و نوشته شد. ولی در باره این بازخوانی در حضور مولانا با نیکلسون تفاوت نظر

دارد . بعلاوه ادعای گلپینارلی ، که می گویدنسخۀ نوشته شده بدست خود چلبی را 

پس از استنساخ نسخۀ قونیه در خاک مدفون کرده اند، بی دلیل و باطل می داند.(8) 

ولی روشن هم نمی کند که نسحه دستنویس چلبی چه شد . پس می توان نتیجه

گرفت ، تا امروز آن نسحه دستنویس و اصیل را که افلاکی اشاره می کند یافت نشد.

دکتر موحد با وجود اصالتی که برای نسحۀ 677 قائل است ، آن را بعنوان تنها منبع و

مأخذ انتشار امروزی مثنوی معرفی نمی کند و اشتباهات نوشتاری کاتب را نیز منظور

می دارد :

"نسخۀ مورخ 677 اگر چه بسیار زیبا و نفیس است...اما نسخه های دیگری هم داریم 

که به لحاظ اعتبار و وثاقت،کما بیش هم در ردیف آن نسخه قرار می گیرند و در اصالت 

آن ها نمی توان شک کرد و بسیاری از اغلاط آن جز با مراحعه به این نسحه ها قابل

حل نمی باشد(9)

شرح تفصیلی ِ مقابلۀ نسخ معتبر مثنوی را می بایست در مقدمۀ فاضلانۀ استاد به

 دقت مطالعه کرد تا میزان امانتداری وی معلوم گردد. در خاتمه به چند نکته مهم در

بارۀ تصحیح انتقادی مثنوی به قلم دکتر موحد باید توجه کرد :

" .....نخست آنکه ما نسحه ای از مثنوی را به دستخط مصنّف [ مولانا] یا دستخط 

کاتبی [ چلبی] که به املای مصنّف، آن را نوشته باشد، در اختیار نداریم.

دوم، ..... مثنوی کتابی نیست که مؤ لف در خلوت خود نشسته و آن را [ از ابتدا تا

پایان] در ظرف مدت معینی نوشته باشد.معقول آن است که فرض کنیم هر بخشی

از دفتر که سروده می شد... در حلقه نزدیکان مولانا دست بدست می گشت.بدین

گونه ممکن بود، از بخش های مختلف یک دفتر، پیش از آن که بصورت دفتر در آید، 

نسخه هایی وحود داشته باشد.درنتیجه ممکن است هر بخشی از دفتری که امروزه

به شکل کتاب مدوّن در برابر ماست، از روی اصلی جدا کتابت شده باشد."(10)

[البته این سخن استاد در مورد نسخۀ 677 پذیرفتنی نیست زیرا بنا بر پژوهش وی

و نیکلسون و فروزانفر و دیگران اگر نسحه قونیه با رعایت امانت از نسخۀ دستنویس

چلبی برداشت شده و او هم که هفت بار بر مولانا فرو خوانده بود ، دیگر چه راهی

برای دخالت نسخ کاتبانی غیر از چلبی در تشکیل زمینه ای برای نسخۀ مورخ 677

قونیه قابل تصور است؟ اما در باره نسخ دیگراحتمال آنچه موحد گفت بیشتر می رود]

"سوم آن که نباید این گونه تصور شود که همیشه آنچه در متن نسخه نوشته شده

است،به لحاظ اصالت و تقدم ِ تاریخی آن بوده و آنچه در هامش آمده ، صورت تجدید 

نظر شده یا بازسازی شده است.... [گاه بر عکس آن است ]

چهارم آن که بسا اتفاق می افتد که می بینیم شاعر در گفتۀ خود تجدید نظر می کند

..... و تغییراتی در آن می دهد؛اما مخاطب ِ صاحب نظر که دارای شمّ ِ انتقادی باشد ،

آن تغییر را نمی پسندد و متن اولیه را ترجیح می دهد... " (11)  

پس از آن استاد موحد با ظرافتی تحسین بر انگیز اسلوب زبانی مولانا وساختارشکنی

وی را با آوردن نمونه هایی از مثنوی مورد بررسی قرار می دهد و در اعتبار نسخ ِ بجا

مانده  در پانزده سال نخست درگذشت مولانا دقت می ورزد. افزون بر همه این باریک

بینی ها رجحان کار سترگ استاد، بر دیگر نسحه های چاپی دیگر، "فاصله گذاری" در

ابیات متن مثنوی ست ، که با علامت ستاره (*) مشخص شده است :

" ... غرض از آن گاهی راهنمایی خواننده است در زیر و بم ِ مطالب وگاهی جلوگیری 

از ملالت ِ احتمالی ِ او .. در مثنوی ، بازیگران ِ قصه ها مرتب جا عوض می کنندو بحث

و مناظره در میان آنان جریان دارد .مولانا که راوی قصه است، به هر مناسبتی یا حتی

بی هیچ مناسبتی، در وسط گفت وگوها می دود و حرف های خود را مطرح می کند .

...... اما گاهی اختلاط در شعر چنان در هم پیچیده است، که تفکیک آن ها با علامت

گذاری میسّر نمی شود ... (12)  

جمع بندی و ختم کلام 

"... ما با تلقی شایع که گمان می رود مولانا سرودن مثنوی را تا آخرین روزهای حیات

ادامه می داده ، موافق نیستیم . با برخی از صاحب نظران هم که رجوع مجدد شاعر

برای بازنگری و پردازش ابیات را با هجوم حقایق بر ذهن و ضمیر او منافی خوانده اند،

موافقت نداریم ....

با نیکلسون،گلپینارلی، سروش و دیگران در بارۀ اعتبار نسخۀ الف [مورخ 677 ] هم رأی

هستیم...ولی معتقدیم راه را برروی پژوهش های بیشتر نمی بندد.... به هر جهت ما

این نسخه را محور جست و جوهای خود قرار داده ایم و نسخه های دیگر رابر آن عرضه

کرده ایم ... " (13)

تذکر دو مطلب مهم را هم ضروری می دانم  شاید مورد توجه استاد موحد قرار گرفته

به روشن شدن این دو چالش بپردازند :

نخست آن که در مقدمه روشن شده است، نگارش نسخه مورخ 677 قونیه که اساس

کار همه پژوهندگان معتبر مثنوی ست در حضور مولانا بوده است .ولی نیکلسون در این

باره شک دارد . استاد موحد حضور مولانا را در جلسات نسخه برداری تایید کرده است، 

ــ چرا که کاتب در موخره اش بر آن تاکید ورزیده است ــ ،(14) ولی شک نیکلسون را با

پاسخی قاطع رد نمی کندو تنها به شیوۀ تناقض گویی نیکلسون طعنه ای می زند.(15)

بنظر می رسد از آنجا که تاریخ آغاز این نسخه مشخص نیست، می توان حدس زد، اگر

پیش از سالمرگ مولانا در 672 ه . ق آغاز شده باشد، در حضور مولانا کتابت شده و اگر

پس از این تاریخ باشد، طبعا مولانایی در جلسه نبوده است. به هر حال پاسخ نهایی را

باید از زبان استاد موحد شنید.

دیگر آن که در کشف الابیات پایان کتاب، ابیات به ترتیب الفبا در آن صفحه ای که به چاپ

رسیده اند فهرست شده اند . این امر کار خواننده را  مشکل می کند

 ای کاش کار سترگ استاد را روی کاغذ کاهی به چاپ نمی رساندند تا  این اثر نفیس

در مناطقی که رطوبت هوا بالاست و یا در کتابخانه ها صفحاتش از گزند موریانه ها براثر

 گذشت زمان محفوظ بماند . نورهان استاد را که در خزان کهنسالی به "بهارش" سپرده

است پاس می داریم .

پایان 

محمد بینش (م ــ زیبا روز )

زیر نویس 

* نو رهان، چیزی باشد که شخص به رسم تحفه و ارمغان از حایی آورد (برهان قاطع)

1 : مثنوی معنوی، مقدمه به قلم دکتر محمد علی موحّد، چهل 

2 : همان

3 : همان، نک چهل و یک

4 : همان، چهل و چهار به اختصار

5 : " ، چهل و هشت

6 : " ، به اختصار

7 : نک ، پنجاه و شش

8 : نک، پنجاه و نه

9 : همان ، شصت و سه

10 : " ، صد و شانزده 

11 : " ، صد و هفده 

12 : " ، صد و پنجاه و شش ، به اختصار

13 : " ، صد و شصت ، به اختصار 

14 : نک ، همان پنجاه و شش

15 : نک، همان پنحاه و هفت