دیدار معنوی مثنوی __ دیدار مثنوی در دژ هوش ربا (۴۵)

دیدار'>دیدار معنوی مثنوی'>مثنوی

دیدار مثنوی در دژ هوش ربا(۴۵)

مولانا در تایید سخن شاهزادهٔ بزرگین ادامه می دهد. (از بیت ۴۱۸۰ به بعد)

حق مَعیّت گفت و دل را مُهر کرد

تا که عکس آید به گوشِ دل نه طَرد* ۶

چون خَطائَین* آن حساب ِ با صفا

گرددش روشن ز بعدِ دو خطا ۷

بعد از آن گوید اگر دانستمی

این معیّت را؛ کی او را جستمی؟ ۸

دانشِ آن؛ بود موقوفِ سفر

نآید آن دانش به تیزیّ ِ فِکَر ۹

آنچنان که وجهِ وامِ شیخ بود

بسته و موقوفِ گریهٔ آن وجود ۱۰

کودکِ حلواییی بگریست زار

توخته* شد وامِ آن شیخِ کِبار* ۱۱

گفته شد آن داستانِ معنوی

پیش از این اندر خِلالِ مثنوی ۱۲

(تفسیر اجمالی ابیات)

*عکس و طَرد؛ این ترکیب کاربردهای متفاوتی دارد و از اصطلاحات علم منطق ست یعنی

سخنی را بترتیبی برانند و سپس آن را معکوس کنند مانند این بیت:« حُسنِ ابروت ماهِ نو

دارد/ نه ؛ که ابروت حسنِ ماهِ نو است. رو و وارو (۲)* خطائَیْن؛ دو خطا؛ و اشاره دارد به

نوعی از کشف عدد مجهول در محاسبات ریاضی که امروزه در معادلات درجهٔ اول به کار

می رود. همان که در دوران دبستان با عنوان مسایل فرضی مطرح کنند.حاصل آن که با در

نظر گرفتن دو عدد دلخواه و انجام محاسباتی؛ عدد واقعی را کشف می کنند.[ نک؛ دهخدا ]

* توخته؛ اسم مفعول از مصدر توختن بمعنی ادا کردن.

معنای بیت ششم پیچیده و بسیاری شارحان را به تعبیرهای دور از ذهن کشانده است؛ اما

روشن ترین تفسیر؛ سخن استاد نیکلسون با ترجمهٔ حسن لاهوتی ست: « خداوند گفت که

همراه ماست؛ اما دل را مُهر کرد تا آن (معنی حقیقی) وارونه (غیر مستقیم) اندر گوشِ دل

آید؛ نه مستقیم » (۳) یعنی سالک پس از آزمایش و خطای فراوان و تحمل درد و سختی ها

قادرخواهد معنای معیّت را به شهود دریابد. این کار وی همچون اکتشاف عددمجهول از راه

خطائین ست .آن وقت به خود خواهد گفت اگر از همان ابتدا این رازرا می دانستم؛ نیازی به

این همه مرارت و سفرهای دور و دراز نداشتم. حال آنکه اتفاقا همان تجارب او را چنان یخته

و مستعدِّ ادراک حقیقت کرد.وگرنه با تعقلات فکری ؛ اسفار معنوی رخ نمی نمایند. همانطور

که بدهی شیخ خِضرُویه نیز وابسته به آه و نالهٔ آن موجود نازنین بود؛ یعنی آن کودک حلوا یی

که وقتی فهمید یک سینی حلوا را مجانی میان دراویش به دستور آن پیر پخش کرد؛ از ترسِ

مؤاخذهٔ صاحبکار به گریه افتاد. اشاره دارد به حکایتی از دفتر دوم از بیت ۴۴۲ به بعد که :

تا نگرید کودکِ حلوا فروش

بحرِ رحمت در نمی آید به جوش

ای برادر! طفل؛ طفلِ چشمِ توست

کامِ خود موقوفِ زاری دان درست

باری؛بر آیند سخن مولانا این است که عطای حق امکان دارد وابسته به سعی سالک باشد

یا نباشد. البته کوشش از روی درد و ارادت و بدون چشمداشتِ پاداش؛ بی اجر نمی ماند.

ادامه دارد

زیر نویس :

۲: «عکس و طرد بمعنی جامع و مانع ؛اصطلاح منطق ست درباب معرّف و شرایط تعریف

این که حق فرمود:«و هو معکم...»؛ مراد جنبهٔ طرد و تلازمِ اثباتی نیست بلکه مفصود

عکس و ملازمهٔ نفی است. یعنی هیچ عملی بدون یاری حق نتیجه نمی دهد.» نک؛ تفسیر

مثنوی مولوی _ جلال الدین همایی ص ۱۲۲

۳ : شرح مثنوی مولوی ؛ دفتر ششم ؛ ص۲۳۱۷